Nuk ka njeri, e mos të ketë dëgjuar ndonjë nga këto pohime, të njohura në botë si teori të konspiracionit. Ato nuk janë risi, ekzistojnë prej kohësh, si për shembull, pohimet se sulmet e 11 shtatorit 2001 janë organizuar nga Qeveria e SHBA-së.

Edhe pse herë pas here duket se ato nuk janë të përhapura gjerësisht, kërkimet tregojnë se madje një e gjysma e amerikanëve besojnë në teori të caktuar të konspiracionit.

Teoria e konspiracionit, sipas Britanikës, nënkupton përpjekje për të shpjeguar ngjarjet e dëmshme ose tragjike si rezultat i veprimeve të një grupi të vogël të fuqishëm. Shpjegimet e tilla e hedhin poshtë narrativën e pranuar rreth këtyre ngjarjeve. Për më tepër, versioni zyrtar mund të konsiderohet si dëshmi shtesë e konspiracionit.

Kur një pjesë e njerëzve nuk mund të kuptojnë një dukuri të caktuar, duket se ata e kërkojnë arsyen në disa segmente më të thella, ndërsa sa më shumë depërtojnë në to, aq më shumë binden se pas disa dukurive të pashpjegueshme për ta, fshihen forca të liga, të fuqishme. Në këtë mënyrë, duke i dhënë pamje “së keqes”, ata binden për diçka që realisht nuk ekziston, përkatësisht të njëjtën gjë e mohon, edhe shkenca, edhe mjekësia.

Disa karakteristika të zakonshme të teorive të konspiracionit janë se, së pari, ata e gjejnë burimin e fenomeneve të pazakonshme shoqërore dhe politike në forcat e padukshme, të qëllimshme dhe keqdashëse. Së dyti, ata shpesh i interpretojnë ngjarjet politike në kuptim të luftës midis së mirës dhe së keqes. Dhe së treti, shumica e teorive të konspiracionit sugjerojnë se njoftimi i zakonshëm për çështjet me interes publik është mashtrim ose përpjekje për të shpërqendruar publikun nga burimi i vërtetë i fuqisë.

Studiuesit dyshojnë se ekzistojnë një sërë mekanizmash psikologjikë, shumë prej të cilëve janë rezultat i proceseve evolutive, që kontribuojnë për këto besime.

Teoritë e konspiracionit rriten gjatë periudhave të shqetësimit, pasigurisë ose vështirësive të përhapura gjerësisht, si gjatë luftërave dhe depresioneve ekonomike dhe si pasojë e fatkeqësive natyrore, si cunami, tërmetet dhe pandemitë. Ky fakt konfirmohet nga bollëku i teorive të konspiracionit që u shfaqën pas sulmeve të 11 shtatorit në vitin 2001 dhe për atentatin e presidentit amerikan Xhon F. Kenedi. Kjo sugjeron që të menduarit konspirativ drejtohet nga dëshira e fortë njerëzore për të kuptuar forcat shoqërore që janë relevante, të rëndësishme, por edhe kërcënuese.

Si rrjedhojë, një numër i madh eksperimentesh zbulojnë se ndjenja e shqetësimit i detyron njerëzit të mendojnë në mënyrë më konspirative. Ndjenjat e tilla shkojnë bashkë me ndjenjën e dekurajimit, kështu që teoria e konspiracionit mund të ofrojë ngushëllim duke identifikuar "qengjin kurban" (zakonisht ai nuk është një person, por qeveri të tëra, politikanë të fuqishëm të paemëruar dhe të emëruar, të kaluar dhe të tanishëm) dhe me të do ta bëjnë botën të duket më e thjeshtë dhe nën kontroll.

Ose, thënë thjesht, një pjesë e njerëzve kërkojnë mënyrë për t'i kuptuar gjërat që janë të pakuptueshme për ta, në mënyrë që të ndihen më të sigurt.

Për njerëzit e prirë në teoritë e konspiracionit, çdo institucion është kërcënim, nga kompanitë farmaceutike deri te universitetet, nga mediat deri te qeveria. Paranoja në të gjitha këto raste është në korrelacion të fortë me idenë e konspiracionit, edhe pse e dallueshme prej saj. Me paranojën, iluzioni është se të gjithë duan t'ju kuptojnë personalisht; me idenë e konspiracionit, iluzioni është se njerëzit e fuqishëm janë gati t'ju tërheqin juve dhe të gjithë të tjerët në diçka që është e gabuar.

“Teoritë e konspiracionit ka të ngjarë të jenë më të suksesshme kur do ta konfirmojnë atë në çfarë njerëzit duan të besojnë. Gjithashtu, kanë të ngjarë të jenë të suksesshëm nëse janë interesantë / eksitues dhe ofrojnë shpjegim "të madh" për një ngjarje "të madhe"", thotë Karen Dagllas, profesoreshë e psikologjisë sociale në Universitetin e Kentit në Britaninë e Madhe për Live Science.

Lufta kundër teorive të konspiracionit është shumë e vështirë, shton ajo. Pjesërisht, kjo është për shkak se ata plotësojnë nevojë të caktuar psikologjike.

"Kjo mund të jetë nevojë shoqërore për t'u ndjerë mirë për grupin ku i përkasin, nevoja për të ditur të vërtetën dhe për të pasur siguri, ose nevoja ekzistenciale për t'u ndjerë të sigurt ose të ndiejmë ndjenjë kontrolli mbi atë që na ndodh," thotë Dagllas.

Meta-analizat e studimeve që merren me atë se kush ka tendencë t'u besojë teorive zbulojnë portret të caktuar të njerëzve që janë më të prirur t'u besojnë teorive të konspiracionit. Bëhet fjalë për njerëzit që shohin rrezik në botën përreth tyre, që e përdorin shumë intuitën e tyre, që kanë besime dhe përvoja të çuditshme dhe që kanë tendencë të jenë antagonistë dhe të ndihen superiorë ndaj të tjerëve.

Lufta kundër teorive të konspiracionit është jashtëzakonisht e gjatë dhe e vështirë. Ekzistojnë mjete për t'i luftuar dezinformatat, për shembull. E dimë se kujtimi i njerëzve që të mos përhapin teori të konspiracionit dhe lajme të rreme mund të ndihmojë në uljen e numrit të gënjeshtrave që përhapen. Por, nëse ata tashmë u besojnë teorive të konspiracionit, ata konsiderojnë se ajo që e mendojnë është e vërtetë. Autorët e meta-analizave shkruajnë se kemi nevojë për ndërhyrje të reja për t'u përballur me të, si për shembull, diçka që do ta reduktojë perceptimin se njerëzit e tjerë vazhdimisht janë një lloj kërcënimi.

Të menduarit analitik mund të ndihmojë shumë për t'i kufizuar teoritë e pabesueshme. Karen Marfi, psikolog arsimor në Universitetin Shtetëror të Pensilvanisë, sugjeron që individët që duan t'i përmirësojnë aftësitë e tyre të të menduarit analitik duhet t'i shtrojnë tri pyetje kryesore kur i interpretojnë pohimet e konspiracionit.

1. Cila është dëshmia juaj?

2. Cili është burimi juaj për ato dëshmi?

3. Cila është logjika që i lidh dëshmitë tuaja me pohimin?

Ky është vetëm një hap i vogël, por i mjaftueshëm për të filluar, që në shkallë të caktuar të ndikohet tek njerëzit që besojnë dhe të cilët i përhapin teoritë e konspiracionit.